مرگ بر علمی‌تخیلی!

۱.

لوی گروسمان در مجله‌ی تایم مقاله‌ای دارد در مورد این که علمی‌تخیلی فرار از حقیقت یا اسکیپیسم نیست. وقت‌گذرانی محض نیست. چون اگر موضوع این بود، چرا باید خواننده‌ها داستان‌هایی همچون نغمه‌ی آتش و یخ را برای خواندن برگزینند، داستانی ثقیل و توأم با واقع‌گرایی دهشتناک، تا حدی که بعضی وقت‌ها منفی‌گرایی قلمداد شود (البته این موضوع در مرگ شخصیت‌ها تأثیر خاصی ندارد) در به تصویر کشیدن جهانی قرون‌وسطایی، ملهم از خونین‌ترین و سیاه‌ترین دوران‌های بشری، جنگ‌های صد ساله و نبرد رزها، آن هم نه به سیاق رومانتیسیسم تاریخ‌نگارانه‌ی گذشته، که با دیدی انتقادی به تاریخ و تشکیل پیوستاری دربرگیرنده‌ی جزئیات دقیق و بی‌رحم علی معلولی.

به خاطر توجه آگاهانه‌ای که به تفاوت‌ها و خواص ادبیات ژانری در طول ۵۰ سال اخیر صورت گرفته از حدود و مرزهایش تا حد زیادی آگاهیم. هنوز شاید بحث سر این که علمی‌تخیلی چیست و فانتزی چیست در جریان است و به طور مثال در زمان تالکین ارباب حلقه‌ها را با نام ادبیات فانتزی نمی‌شناختند. ولی امروز تا حد زیادی هم می‌دانیم با چه وجهی از ادبیات سر و کار داریم و هم با مثال‌های ساده می‌توانیم حرفمان را به طرف مقابلمان بفهمانیم. به طور مثال نوشته‌های دشیل همت و ریموند چندلر و جی. آر. آر تالکین و ادگار آلن پو را در این دسته‌بندی قرار می‌دهند. به خاطر نوع کاغذی که اولین بار این نوع ادبیات بر رویش چاپ می‌شود آن را پالپ فیکشن یا ادبیات زرد هم نام گذاری کرده‌اند. از آن‌جایی که هر قشری از جامعه به خواندنش گرایش دارد آن را عامه‌پسند (در مقابل ادبیات قشری) هم می‌خوانند. انواع و اقسام دارد ولی از نظر نشانه‌شناسی و قرارداد‌های متنی (ژانر) به ترتیبی است که خواننده‌ها نوعش را بازمی‌شناسند و دسته‌بندی‌اش می‌کنند (فانتزی، علمی‌تخیلی‌، کارآگاهی و…) اما آن‌چه حقیقتاً این نوع ادبیات «زرد» را از ادبیات «عالی» جدا می‌کند نوعی نقض‌نماست میان سلیقه‌ی عوام و بذل توجه خواص. یا به عبارتی دیگر اقبال عمومی یک داستان و در مقابل قبول افتادن یک داستان میان «روشنفکران» و دانشگاهیان و افراد تحصیل‌کرده. یا که تصور عمومی زمانی چنین بوده است.

نوشته‌های چندلر و تالکین و پو امروز در دانشگاه‌های ادبیات سراسر جهان به عنوان نمونه‌های برتر ادبیات انگلیسی تدریس می‌شوند و دانشجویان ادبیات در جای‌جای جهان آن‌ها را از بر می‌کنند و برایشان سمینارهای بسیار برگزار می‌شود. حتی با گذر سالیان، منتقدین ادبی هم به این نتیجه رسیدند که نباید صرف ژانر بودن یک اثر ادبی را دلیل بر بد یا سخیف و بی‌ارزش بودن یک اثر گذاشت. به تعبیری دیگر بازآرایی در ارزش‌های نقد ادبی رخ داد. منتقد ادبی آمریکایی لسلی فیدلر در کتاب خود «آن سوی مرزها آن سوی شکاف‌ها» که در سال ۱۹۷۲ به چاپ رسیده، این طور می‌نویسد: «این ایده که دو گونه‌ی ادبی وجود دارد، یکی برای افراد با فرهنگ و با سواد و یکی برای قشر بی‌سواد و بی‌فرهنگ و بدسلیقه (یا به کل بدون سلیقه‌ی ادبی)، ایده‌ایست که با فرارسیدن جوامع سوسیالیست، کاپیتالیست و کمونیست (جوامع مدرن در تضاد با اشکال ستنی‌تر پیشاصنعتی) پایه و اساس خودش را از دست داده است. چنین ایده‌هایی بازمانده‌ی نیمه‌ی قرن هجدهم است…. … آن چه این هجمه‌ی ادبیات عامه‌پسند به کاخ رفیع «ادبیات عالی»، پیش پای منتقد جهان امروز گذاشته است، فرصت صحبت در باب «خوبی» یا «بدی» یک اثر ادبیست بی آن که از «سخیف» یا «عالی» بودن آن سخنی به میان آید.»

به عبارت دیگر در جهان امروز منتقد ادبی باید بتواند در مورد بد بودن یا خوب بودن یک نوشته از نظر ادبی صحبت کند و نه «محبوب بودن» و «هنر عالی» بودن آن. به عبارت دیگر مرام فکری و سلیقه‌ی فردی در نقد تکنیکی و فنی جایگاهی ندارد و نقد ارزشی و ایدئولوژیک نه این که بی‌ارزش باشد ولی لااقل نوع دیگری از نقد است.

بدین ترتیب یک نوشته‌ی ادبی خسته‌کننده و کلیشه‌ای در مورد زنی بورژوا در قرن نوزدهم لزوماً برتری خاصی به یک اثر ویران‌شهری علمی‌تخیلی مثل هانگر گیمز ندارد. و رمانی در مورد وضعیت بد کارگران معدن در انگلستان دوره‌ی انقلاب صنعتی لزوماً نباید «محبوب‌تر» از یک داستان جنایی پر جنب و جوش همچون سگ‌های باکسترویل باشد که بگوییم با اثر «خوبی» روبه‌رو هستیم. اینجا منظور نقد آبجکتیو است که به جای استفاده از احساسات و ترجیح شخصی از نکته‌سنجی‌های فنی استفاده می‌کنیم.

اما وقتی پای ادبیات ژانری در میان باشد هنوز با یک سری استاندارد دوگانه سر و کار داریم. کسی از شما نمی‌پرسد برادران کارامازوف را چرا می‌خوانید. در مورد فایده‌ی جنگ و صلح ابهامی در کار نیست. وداع با اسلحه خواندنش واجب است و مثلاً کتاب‌هایی مثل صدسال تنهایی و خداحافظ گری کوپر و در قند هندوانه در واقع کتاب‌های «آموزنده‌»ای هستند چون در مورد موقعیت انسانی هستند. منتها به هری پاتر که می‌رسیم یا هر فانتزی نوجوان دیگری، ناگهان این سوال معمولاً با صدایی پدرانه و آمرانه می‌پرسد که: «خب حالا این‌ها را می‌خوانی که چه؟». البته متفق‌القولیم (با وجود ادعاهای برخی) که هیچ‌جا برای خواندن علمی‌تخیلی به آدم لیسانس یا فوق‌لیسانس نمی‌دهند و در نتیجه همه‌ی ما قطع‌به‌یقین بی‌سوادیم که یعنی لیسانس علمی‌تخیلی نداریم (که خودش آیرونیک است). احتمال دارد جایی در یک دانشگاه مشخص رشته‌ی مطالعات علمی‌تخیلی تدریس کنند و به خاطرش لیسانس بدهند. ولی احتمال بسیار قوی این رشته مشابهت‌های بسیاری با سایر رشته‌های ادبیات یا مارکتینگ خواهد داشت چون یا بحث تولید این مدل ادبیات است و یا بحث فروش آن و در نتیجه اصول اولیه یکی هستند و صرفاً ظرافت‌های مضاعفی هستند که با آن‌ها سر و کار داریم. مثلاً یک نفر مارکتر ادبیات علمی‌تخیلی باید بلد باشد «مزاح بی‌پایان» هم بفروشد و در ضمن سه‌گانه‌ی مریخ کیم استنلی رابینسون را هم بفروشد. چون این هم ادبیات است. این هم محصول کتاب است.

منتها بحث اصلی به نظر می‌رسد در مورد «ارزش» باشد که به نظر می‌رسد به صورت خودبسنده یا قائم‌به‌ذات قرار است وجود داشته باشد. نمی‌توانم با اطمینان برایتان بگویم که آیا چیزی به نام ارزش قائم‌به‌ذات در جهان وجود دارد یا نه. ولی ارزشی که ما به چیزها ربط می‌دهیم قطعاً واقعی است. وقتی بحثمان مقایسه‌ی برادران کارامازوف و هری پاتر باشد احتمالاً وقتی می‌گوییم یکی از دیگری باارزش‌تر است داریم در مورد عمق (؟) و شخصیت‌پردازی و روانکاوی و نثر ادبی و چیزهایی از این دست صحبت می‌کنیم. داریم می‌گوییم یکی در مورد مسائل عمیق‌تری از وضعیت انسانی (Human Condition) است. یا یکی مثلاً ۲۰۰ سال از نوشته شدنش می‌گذرد ولی همچنان منتشر می‌شود و بستگی‌اش به وضعیت انسانی را از دست نداده است در صورتی که دیگری احتمالاً بیست سال دیگر که مفهوم مدرسه به صورت سنتی کاملاً برچیده شود بستگی‌اش به وضعیت انسانی را از دست می‌دهد. یا یکی از نظر نثر ادبی به فلان سنت ادبی ربط دارد و دیگری به بیسار. اولی درون‌نگری بیشتری دارد و دومی کمتر. در اولی سه شخصیت دمیتری و آلکسی و ایوان را داریم که از بس عمیق پرداخت شده‌اند که فروید در موردشان مقاله‌ای روانکاوانه نوشته تحت عنوان «داستایفسکی و پدرکشی»‌ ولی دومی در مورد هری و ران و هرماینی است که فروید (به خاطر محدودیت‌های فیزیکی مبرهن) در موردشان مقاله‌ای ننوشته است.

و حتی با همین تفاسیر هنوز نتوانسته‌ایم جواب دقیقی به این بدهیم که چرا یکی «باارزش‌تر» از دیگری است چون همانطور که گفتیم ارزش موضوعی قائم‌به‌ذات نیست چون اگر به آمارهای فروش نگاه کنیم هری پاتر از تاج‌وتخت انگلستان هم فرنچایز باارزش‌تری است. اگر به نظراتی که بچه‌های نسل‌های مختلف دارند نگاه کنیم همینطور. هاگوارتس لگسی یکی از پرفروش‌ترین عناوین ۲۰۲۳ است. آدم‌ها هنوز خودشان را با اسلیثرین و هافل‌پاف و گریفیندور و آن یکی چیزه که کسی یادش نمی‌آید چون همه‌شان خرخوان و نرد بودند بازنمایی می‌کنند. اگر ارزش را محبوبیت یا کارکرد اقتصادی در نظر بگیریم هری پاتر یک فرنچایز موفق در قد و قامت دیگر فرنچایزهای موفق است. اسطورگان مخصوص به خودش را دارد. مطمئن نیستم تا به حال کسی در مورد برادران کارامازوف فن فیکشن نوشته باشد ولی هری پاتر یکی از فرنچایزهایی است که تعداد حیرت‌انگیزی فن فیکشن دارد.

باز موفق نشده‌ایم بگوییم کدام با ارزش‌تر است. آیا مشکل مثلاً اینجاست که ما انتظار داریم دو اثر کاملاً متفاوت و بی‌ربط به هم را در یک کلوزیوم گل هم بیندازیم و ببینیم کدام قطعاً دیگری را شکست می‌دهد؟ آیا در اصل این مقایسه یک مشکل بزرگ وجود ندارد؟ اصلاً چه فایده‌ای در این مقایسه وجود دارد؟ (لزوم این که ثابت کنیم علمی‌تخیلی هم خیلی خوب است و به خوبی همه‌ی ادبیات دیگر به خصوص کلاسیک‌های قرن نوزدهم است چیست؟) چون اگر صرفاً بحث خواباندن پوز است که مری شلی خیلی وقت پیش این کار را انجام داده است. اثر ادبی خیلی خوب علمی‌تخیلی کم نداریم. همه‌ی ما می‌دانیم مثلاً مایکل مورکاک و ام جان هریسون و فریتس لیبر و توماس پینچان همگی نویسنده‌های خوبی هستند که «جدی» گرفته می‌شوند (حالا معنی «جدی» گرفته شدن چیست؛ این نیز بحثی دیگر است).

در واکنش به این پرسش که فایده‌ی علمی‌تخیلی چیست، گونه‌ای از پاسخ به وجود آمد که معتقد بود باید اول تعیین کرد علمی‌تخیلی چیست. آن را از سایر ادبیات جداسازی کرد، مشخص کرد که از سایر ادبیات بهتر است و بعد به بعضی اجازه داد در مورد آن صحبت کنند. به قول ونه‌گات:

اما کسانی هم هستند که عاشق زندگی در این کمد [کمد علمی‌تخیلی] مزخرف‌اند. این‌ها کسانی هستند که می‌ترسند مبادا اسمشان روی زبان‌ها بیافتد و به چیزی که واقعاً هستند معروف بشوند؛ یعنی داستان نویس‌هایی پیر و ساده، که در آثارشان از ثمرات مهندسی و تحقیقات علمی سخن گفته‌اند. این آدم‌ها از بودن در این کمد خوشحالند، چون بیشتر ساکنان این کمد، همدیگر را مثل اعضای خانواده‌های قدیمی دوست دارند. این‌ها هر از چندی به همدیگر سر می‌زنند، هندوانه زیر بغل هم می‌گذارند، به هم دلداری می‌دهند، نامه‌های بیست صفحه‌ای بدون خط در میان با هم رد و بدل می‌کنند، دور هم با محبت می‌نشینند و می‌نوشند و سرخوش می‌شوند و به هر حال، با این کارها و یا به طرق دیگر، برای هم خروار خروار قلب تپنده و لب‌های باز شده به لبخند به ارمغان می‌آورند.

مدتی با آنها بوده‌ام، راستش آدم‌هایی با حال و با معرفت هستند و حوصله‌ی آدم را سر نمی‌برند، اما حالا باید حرفی بزنم که حسابی حال آنها را می‌گیرد: اینها فقط یک مشت آدم علاف هستند که دلشان می‌خواهد برای خودشان گروهی داشته باشند. اگر این‌ها این همه دلشان نمی‌خواست که برای خودشان گروهی داشته باشند و از گروهشان این‌قدر لذت نمی‌بردند، رده‌ای به نام علمی‌تخیلی هرگز پا نمی‌گرفت. این‌ها دلشان می‌خواهد تمام شب بیدار بنشینند و سر این که «علمی‌تخیلی یعنی چه؟» بحث کنند. شاید یک بابایی هم پیدا شود و بپرسد: «گوزن شمالی چه جور جانوری است؟» یا «اخوت ستاره‌ی شرقی چیست؟» و البته که این سؤال‌ها هم به اندازه‌ی همان سؤال اول مفید هستند.

اگر حرف ونه‌گات را بخواهیم جور دیگری مصادره به نفع کنیم، اگر که چنین شکافی در بین انواع ادبی رخ می‌دهد، بیشتر از این که تقصیر منتقد ادبی باشد، که خیلی وقت‌ها به درستی بد بودن یک داستان علمی‌تخیلی بی‌سروته را تشخیص می‌دهد که به صرف علمی‌تخیلی بودن یا «آسیموف بودن» یا «کلارک بودن» اثر خوبی است، و عملاً از هر نوع ظرافت ادبی خالی است، مشکل (اگر مشکلی در کار باشد) همین طرفداران و دست‌اندرکاران علمی‌تخیلی هستند.

 واقعیت این است که علمی‌تخیلی هم مثل هر نوع ادبی دیگری می‌تواند مورد بررسی و نقد قرار بگیرد. نوشته‌های غیر ژانری هم لزوماً از عناصر نقد فانتزی مبری نیستند و مثلاً اینطور نیست که اگر اثری فانتزی یا علمی‌تخیلی نباشد، دیگر نمی‌شود درش امر شگرف و غریب داشت یا تعلیق و کلیف‌هنگر و پیچش باحال یا عناصر تاریک و وحشت.

از آن سو آن‌جایی که یک منتقد ادبی به صرف این که داستان هاین‌لاین سفینه دارد، کل موضوع را مردود می‌شمارد و دیگر برایش مسجل می‌شود که این داستان ارزش خواندن را ندارد، گیر همان تله‌ی قرن نوزدهمی اعمال سلیقه و مکتب فکری افتاده است که بالا ذکرش رفت. به عبارت دیگر اگر علمی‌تخیلی اسکیپیسم است، همه‌ی ادبیات هم اسکیپیسم است. اگر مشکل این است و نزاع متمادی بر سر این است که داستان رئالیسم توان این را دارد که «در مورد چیزهای عالی‌تر باشد و هنر عالی باشد و ما را به فکر وادار کند» همانطور که امثال‌الحکم می‌کرد، علمی‌تخیلی هم می‌تواند پیام اخلاقی بدهد و در مورد چیزهای عالی‌تر باشد و مسائل مهم اجتماع را مطرح کند که ما متنبه بشویم و به راه راست هدایت شویم. علمی‌تخیلی هم می‌تواند «امثال‌الحکم» باشد. این که پر واضح است. برچسب علمی‌تخیلی و جدا کردنش به‌سان تافته‌ی جدابافته‌ای از پیکره‌ی ادبیات، تنها فایده‌اش بیگانگی هرچه بیشتر خواننده با این نوع ادبیست. به خیل عظیم نویسنده‌هایی نگاه کنید که به تعاقب خوردن برچسب سای‌فای‌نویس بر پیشانی‌شان، آه از نهادشان بلند می‌شود که: «آقا جان مادرتان بکشید بیرون [آن چوب را] از [آستین] ما!»

۲.

ته این دعوا بالاخره کجاست؟ به نظرم آن‌جاییست که با خیال راحت و به روشنی بگوییم چیزی به نام علمی‌تخیلی اصلاً وجود ندارد. اولاً لازم است به یاد داشته باشیم تعیین تکلیف کردن که اصلاً نظریه‌ای در مورد علمی‌تخیلی ننویسید یا مثلاً آقای نوئل کارول شما خیلی اشتباه کرده‌اید که کتاب فلسفه‌ی وحشت نوشته‌اید، همانقدر کار زائدی است که بگوییم تنها راه علمی‌تخیلی خواندن یا نوشتن، تعهد عملی به فلان نظریه یا بخش‌نامه در باب تعریف علمی‌تخیلی است. زندگی در هر بنیادگرایی فکری‌ای سخت است.

از یک سو باید بپذیریم که علمی‌تخیلی (و طبقه‌بندی‌های مشابهش) در غیرفلسفی‌ترین و غیرانتزاعی‌ترین حالتش، تنها اسمی تجاری است که به ما اجازه می‌دهد در طبقه‌های یک کتاب‌فروشی به درستی کتاب مورد علاقه‌مان را پیدا کنیم و فرآیندهای تجاری در نهایت نه موضوع داستان نوشتن، که موضوع نیچ مخاطب و دموگرافیک است. جدی گرفتن این طبقه‌بندی از یک حدی به بعد به همان موضوع تشرف برمی‌گردد. بلافاصه موضوع این مطرح می‌شود که آیا کسی که طرفدار این ژانر نیست اجازه‌ی صحبت کردن در این باره را دارد یا نه؟ و به ترتیبی موضوع علمی‌تخیلی را منوط به شروطی می‌کنیم که همه‌پذیر نیست و مربوط به عده‌ی مشخصی در حلقه‌ای بسته است.

همین طبقه‌بندی و فرموله کردن باعث شده کتاب‌هایی موافق سلیقه‌ی تجاری به صورت تولید انبوه ایجاد شوند. شناخت همان دموگرافیک‌های مخاطب چرخه‌ای را به وجود می‌آورد که یک سرش داستان ندیمه‌ی اتوود است و سر دیگرش مثلاً هانگر گیمز و دونده‌ی هزارتو و دایورجنت و چیزهای از این دست (و این آخرین چیزهایی است که من در موردشان اطلاع دارم). یعنی نمی‌شود موضوعی را فرموله کرد و سپس ناراحت بود که چرا تبدیل به چیزهای بازاری و چیپ و اسکیپیسم می‌شود. شناسایی و طبقه‌بندی لاجرم باعث می‌شود که بهترین چیزها و بدترین چیزها به صرف شباهت حداقلی در کنار هم قرار بگیرند. اگر توایلایت یک فانتزی وحشت است، در کنار احضار کطولهو قرار خواهد گرفت و در کنار دراکولای برام استوکر.

جا دارد بپرسیم که چطور اتفاق مشابهی در جریان اصلی نمی‌افتد؟ چطور غرور و تعصب و بلندی‌های بادگیر در یک دسته قرار می‌گیرند و به دلیل خاله‌زنکی بودن اولی، دومی را هم به چشم سبزی‌پاک‌کردن نمی‌بینیم و آن را نمونه‌ی اعلای گوتیک ویکتوریایی در بالاترین سطح از ظرافت قلمداد می‌کنیم. اگر چنین است چرا داستان ندیمه و دایورجنت را به یک چوب نمی‌زنیم؟ یوبیک و الترد کربن را یک‌کاسه نمی‌کنیم؟ آنیتا بلیک و کتاب گورستان را یک‌کرباس نمی‌گیریم؟

در ادامه‌ی همین سنت تسامح که پیش گرفته‌ایم (و از نویسنده‌ی این سطور بعید است ولی حالا که شده) باید قبول کنیم که برای ذهن عینی‌نگر، همان مهندس‌های عزب که گزارش علمی‌ را جای داستان علمی‌تخیلی به ما غالب کرده‌اند، لذت‌بخش هستند. اگر قرار بر طبقه‌بندیست پس آن گزارش‌های برجای داستان هم در نهایت علمی‌تخیلی خواهد بود.

نتیجتاً بهتر نیست حالا که علمی‌تخیلی بخش عظیمی از تولیدات فرهنگی را دربرگرفته و در ضمن بر سر چیستی‌اش توافق نیست، اسنوبیسم را کنار بگذاریم و همانطور که هگل یا هایدگر یا بودریار (یا اسمی همپایه ثقیل) می‌گفت، چون علم، توصیف جهان است، علمی‌تخیلی هم توصیف جهانیست هرچند ناواقع، کل ادبیات نیز توصیف جهانیست دیگر از جهان ما، پس هر داستانی علمی‌تخیلیست و در نتیجه هیچ نیازی به این برچسب زائد نیست؟ مگر در قفسه‌ها؟ و پس دیگر نیازی نیست جدی‌اش بگیریم بیش از آن که ناشران و دلالان ادبی جدی‌اش می‌گیرند و می‌توانیم با آسودگی خاطر بخوانیمش و چون هیچ کدام هم لیسانس علمی‌تخیلی نداریم با آرامش در موردش صحبت کنیم همان شکلی که در مورد هر داستان دیگری صحبت می‌کنیم. نه در مورد ظواهرش و چه کسی در خواندنش از بقیه خفن‌تر است بلکه در باب این که این داستان خودش اصلاً داستان خوبی هست و من دوستش دارم یا نه.

سفید کاغذی

جدیدترین شماره کاغذی سفید را بخرید

شماره ۳: پری‌زدگی

خرید این شماره