برای ما بنویسید: شماره ۴ سفید با موضوع «استیم‌پانک»

استیم پانک چیست؟

استیم‌پانک= دانشمند مخترع دیوانه[اختراع(بخار * کشتی هوایی یا آدم‌های فلزی/معماری باروکی)* فضای (شبه) ویکتوریایی]+ موضوعات سیاسی پیشرو و انقلابی یا واکنشی* پیرنگ داستانی ماجراجویانه  

فرمول بالا را جف وندرمیر به عنوان تعریفی کلی و ساده از استیم‌پانک ارائه داده است. امروزه البته در رسانه‌ها، فرهنگ عامه، ادبیات و سینما اسم خیلی چیزها را استیم‌پانک می‌گذارند. هرجایی خبری از عقربه‌های ساعت، آدمک‌های اتوماتای مکانیکی، چرخ‌دنده‌های روغنی کثیف یا جلایافته و تمیز، علمی تخیلی ویکتوریایی، کشتی‌های پرنده یا دانشمندان مخترع که با چرخ‌دنده و پیچ و مهره و امثال این‌ها کار کنند باشد، برچسبی که به بدنه‌ی آن “چیز” می‌چسبد استیم‌پانک است. ولی استیم‌پانک فراتر از یک برچسب است.

از اولین باری که این عبارت را کی.دبلیو.جتر در یکی از نامه‌هایش به مجله لوکوس برای توضیح ژانر کتابش Morlock nights به کار برد-یعنی از آوریل 1987- تا امروز، مفاهیم زیادی زیر لوای این اسم گرد هم آمده‌اند و زیر این چتر فصل مشترکی یافته‌اند که نمایندگی‌شان می‌کند. پس برای اینکه بفهمیم استیم‌پانک واقعاً به چه معناست چه چاره‌ای داریم جز اینکه آن را مثل یکی از اختراعات کوکی و مکانیکی دانشمندان دیوانه‌ی داستان‌های استیم‌پانکی باز کنیم و قطعات و چرخ‌دنده‌هایش را جدا کنیم و باز از نو بسازیمش. پس بیایید قطعات را یک به یک بررسی کنیم:

۱) استیم پانک یک زیر-ژانر از ادبیات علمی تخیلی است.

اولین باری که این عبارت به کار رفته، همانطور که گفته شد، توسط جتر و برای توضیح یک ژانر بود. ولی برخلاف سَلَف خود، سایبرپانک، که در حین رشد و پر و بال گرفتن ژانر اسم و هویت خودش را پیدا کرده بود، نامگذاری استیم‌پانک مدت‌ها بعد از پیدایش بدوی ژانر به انجام رسیده است. منظور از مدت‌ها هم البته نه 10-20 سال، که حوالی یک قرن است.

آنطور که جف وندرمیر ادعا می‌کند، اولین داستان‌های استیم‌پانک، داستان‌های اچ‌جی‌ولز و ژول‌ورن و مشتقات و پیروان ایشان در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بودند. با این وجود وندرمیر این داستان‌ها و رمان‌ها را استیم‌پانک آزمایشی یا اولیه می‌نامد و مدعی است لبه‌ی سیاسی، فلسفی، اجتماعی و فرهنگی ژانر زمانی تیز شد و از صرف یک فشن و مد نوستالژیک یا داستانی انذارکننده از خطرات تکنولوژی به طرز فکری مستقل بدل گشت که پدرخوانده‌ی ژانر، مایکل مورکاک، در دهه‌ی 1970 رمان Warlord of the Air را نوشت.

دامنه و برد این نقطه از تکامل ژانر البته صرفاً به بارور شدن سیاسی داستان‌ها محدود نمی‌شود، بلکه نوع نگاه نویسنده به داستان هم در پیدایش آنچه امروزه به عنوان ژانر استیم‌پانک می‌شناسیم نقش داشت. بیش از همه به این خاطر که مورکاک، برخلاف نویسنده‌های پیشین، دغدغه‌هایی از جنس پیش‌بینی آینده یا به تصویر کشیدن تکنولوژی حیرت‌انگیز نداشت. داستان‌های مورکاک ماجراجویانه بودند، سیاسی بودند، حماسی بودند، ولی آنچه بیش از همه درباره‌شان چشمگیر بود رویکرد مورکاک به این الفبای مأنوس هندسی و تکنولوژیکی بود که جملاتی جدید با آن‌ها می‌ساخت.

رویکردی رتروفیوچرستیک که تلاش داشت با نبش قبر خاطراتی از آینده‌ی جهانی ناموجود، حقایقی درباره‌ی جهان موجود را اکتشاف کند. بعد از آن بود که نویسندگان دیگری مثل جتر، بروس استرلینگ، ویلیام گیبسون، جف و ان وندرمیر، کیم نیومن و … مشعل مورکاک را به دست گرفتند و آنچه امروز به عنوان زیرژانری از علمی تخیلی تحت عنوان استیم‌پانک می‌شناسیم را قوام و دوام بخشیدند.

۲- استیم‌پانک نام گروهی از آدم‌هاست.

آدم‌هایی که زبانی ناگفتاری و مشترک برای ابراز خود و رابطه گرفتن با یکدیگر یافته‌اند و با نوعی هنر پرفورماتیو و نمایشی، حرفشان را بدون کلامی به یکدیگر می‌فهمانند. آدم‌هایی که دو علاقه اصلی و مشترک دارند: ۱. خوره‌ و گیک تاریخ و به خصوص تاریخ انگلستان ویکتوریایی هستند. ۲. عاشق کار با ابزارآلات مکانیکی و باز کردن ساعت و اسباب‌بازی‌های کوکی هستند. تصویر واضحی از این آدم‌ها را جیک وان اسلت در توصیف گردهمایی استیم‌پانک کالیفورنیا(اکتبر 2008) ترسیم می‌کند:

این‌ها مردم من بودند. استیم‌پانک‌ها! بعضی‌هایشان لباس‌های کاملاً دقیق تاریخی ویکتوریایی به تن داشتند، ولی حتی تعداد بیشتری بودند که ترکیبی التقاطی از لباس‌های ویکتوریایی و خرده‌فرهنگ‌های پانک و گاث و فیلم‌های رده دوم(بی‌مووی)های ماجراجویانه به تن داشتند. تا چشم کار می‌کرد، کرست و جلیقه و دامن زنانه و اسکاتلندی و ژاکت جهانگردی و کلاه سیلندری و عینک تک‌چشمی دیده می‌شد و هیچ‌کسی هم در لباس پوشیدنش به جنسیتش کمترین اهمیتی نداده بود.

۳- استیم‌پانک نوعی زاویه‌ی دید است.

بازروایی داستان‌های ویکتوریایی است از دید کارگری. داستان‌های دیکنزی را دوباره تعریف می‌کند ولی از دید مخترعان. ژول ورن را احیا می‌کند ولی نه از زاویه‌ی تکنولوژی و وسواسی افراطی درباره‌ی آینده، که از دریچه‌ی جامعه و معاینه‌ی گذشته. تلاشی است برای پیمودن راه‌های پیموده نشده در دورانی طلایی از ادبیات و علم و صنعت. تقلاییست برای دوباره دیدن جهان از دید کسانی که هرگز نتوانستند در آن دوران داستانشان را تعریف کنند- چه کارگران انگلستان ویکتوریایی باشد و چه رعایای ایران قاجار.

استیم‌پانک در این تلقی مجالی است برای تأمل کردن درباره‌ی آنچه در حافظه‌ی اطلاعاتی تاریخ، در چرخ‌دنده‌های موتورهای دولت‌ها و کارخانه‌ها گم شده است و بازیابی بخشی از این اطلاعات از دست رفته است از درگاه ادبیات، سینما، گیم، کمیک و موسیقی.

۴- استیم‌پانک فلسفه است.

لحظه‌ای است که به نرم‌افزار بدنی سخت و صلب و فیزیکی و قابل مشاهده داده می‌شود، که تمام مراحل الگوریتم در چرخش چرخ‌های سخت‌افزار مکانیکی دیده می‌شوند و عوض آنکه در محفظه‌ی دربسته‌ی کیسینگ از چشم پوشانده شوند، در دینامیک و حرکت عریان می‌شوند. الگوریتم مورد بحث می‌تواند خیلی چیزها باشد، از الگوریتم آدا لاولیس که برای موتور تفاضل چارلز ببیج نوشته بود، تا ایده‌های انتزاعی و جهان‌شمولی مثل مرگ ترمودینامیک جهان، قضیه‌ی گودل و محاسبه‌ناپذیری خودآگاهی، رقص محاسباتی کوانتوم و نسبیت یا له شدن زندگی کارگری زیر چرخ‌دنده‌های سرمایه. استیم‌پانک به یکایک این الگوریتم‌ها بدنی فیزیکی می‌دهد. صورت فلزیِ سیرت فرآیندهاست. تجلی بخاری بحران محاسبه است. لحظه‌ی برملا شدن ریاضیات خبیثه‌ایست که تا پیش از این در غارهای انتزاعات مخفی شده بودند و کشف‌الاسرار اجنه‌ی مکانیک و روغن است.

جزئیات ارسال مطلب برای این شماره

موضوع چهارمین شماره‌ی مجله‌ی سفید استیم‌پانک است. با تمام این چهار تلقی در محتوا، ولی با تاکید بر برداشت ژانری در فرم. برای این شماره قصد داریم کار جدیدی کنیم و از مخاطبان سفید هم کمک بگیریم. از این رو از تمام خوانندگان سفید، نویسندگان، مترجمین و فعالان دعوت می‌کنیم اگر مطلب و مقاله‌ای مناسب موضوع این شماره دارند، تا ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ برایمان ارسال کنند. توجه کنید که:

سفید کاغذی

جدیدترین شماره کاغذی سفید را بخرید

شماره ۳: پری‌زدگی

خرید این شماره