آقای گورباچُف! این فضا که می‌بینید همه‌اش مال ماست

در سال‌های اولیه‌ی دهه‌ی ۱۹۰۰ که اکتشافات در قطب جنوب سرعت گرفته‌بود، کاشفان از ملت‌های مختلف پرچم‌هایی دستشان می‌گرفتند و یک‌جاهایی از جهان و بالاخص قطب را برای کشورشان صاحب می‌شدند. اینطوری: اول از خواب بیدار می‌شدند. بعد قهوه می‌خوردند و پرچم را برمی‌داشتند. به جای مورد نظر خود می‌رفتند، ترجیحاً مشرف بر منطقه و در ارتفاعی مناسب. و سپس پرچم را از سمت تیز بدون پارچه‌اش فرو می‌کردند توی زمین و در ادامه با صدایی کاریزماتیک و ترجیحاً بم و پرابهت و خانم‌کش، همینطور که ریش‌های گوریده‌ی بلوند، قرمز یا قهوه‌ایشان برفیده بود، جمله‌ای در چنین سیاقی ادا می‌کردند که: «من این سرزمین را به نام ملکه/پادشاه فلان به خاک مملکت فلانستان ضمیمه می‌کنم. همین قضایا باعث شد که کشورهای آرژانتین، استرالیا، شیلی، فرانسه، نروژ، نیوزیلند(یا به قول موسسه‌ی گیتاشناسی ایران زلاند نو که یحتمل نام یکی از قوم‌وخویش‌های فرید زلاند هم هست) و بریتانیا، سر میز مذاکره بنشینند و معاهده‌ای را به امضا در بیاورند که به معاهده‌ی قطب جنوب معروف است. در این معاهده مشخص شده که هیچ اعاده‌ی زمین تازه‌ای ممکن نیست رخ بدهد و مرزها باید همینی که هست بمانند و تغییری نکنند. هر کسی هر چیزی برداشته برای خودش.

اما چند روزیست که خبر تشکیل یک نیروی فضایی (Space Force) در کنار پنج نیروی نظامی دیگر آمریکا(ارتش، نیروی دریایی، نیروی هوایی، تفنگداران و گارد ساحلی) در صدر اخبار است. صحبت‌های مختلفی در باب غیر ممکن بودن تشکیل چنین نیرویی هم در حال گردش است به خصوص که مثلاً بودجه‌ی چنین نیروی جدیدی را کنگره باید مشخص کند و در ضمن معلوم نیست که هفته‌ی آینده ترامپ یادش باشد که چنین فرمانی را به جنرال دانفورد داده است. جنرال دانفورد رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح ایالات متحده است و در نتیجه وقتی کسی چیزی خطاب به او می‌گوید اصولاً بار معنوی و اجرایی و سیاسی خاص خودش را خواهد داشت و مثلاً «جناب دانفورد، برو نیروی فضایی تشکیل بده. Go get it» هم از آن‌ حرف‌هایی نیست که بشود ساده بیانش کرد.

“Where’s General Dunford? General? Got it? Let’s go get it, general.”
Donald J. Trump Jun 18, 2018

از خلال صحبت‌ها و احتمالاً شوخی‌هایی که می‌شود، مثل وایرال شدن تصویر کاس‌پلی ارتش امپراطوری استاروارز، به نظرم دو نکته جذاب‌تر از بقیه است. اولاً معاهده‌ی فضایی که صدوخرده‌ای کشور جهان امضایش کرده‌اند چیست و چطور سیاست‌های فضایی کشورهای امضا‌کننده را هدایت می‌کند. دوم این که اگر کسی قرار باشد (آمریکا مثلاً) نیروی فضایی داشته باشد، چطور باید این کار را بکند؟

استفاده‌ی حکیمانه از پرچم

به روایت ادی ایزارد، هندوستان به ترتیب مشابهی با حیله‌ی پرچم فتح شد. یک روز انگلیسی‌ها سر و کله‌شان با پرچم پیدا شد و ایده این بود که هندوستان را تصرف کنند. هندی‌ها معتقد بودند که چون همه‌شان پانصد میلیون نفری با هم همان‌جا زندگی می‌کنند نمی‌شود بیرونشان کرد. انگلیسی‌ها اما معتقد بودند چون هندی‌ها پرچم ندارند نمی‌توانند ادعای مالکیت جایی را داشته باشند. و به قولی هرکی پرچم نداره کشور هم نمی‌تونه داشته باشه. بدین ترتیب هندوستان به دست بریتانیای کبیر افتاد و بخشی از امپراطوری ملکه ویکتوریا شد. امپراطوری‌ای که در آن خورشید هرگز غروب نمی‌کرد.

اولاً بیایید ببینیم این معاهده‌ی فضایی ۱۹۶۷ سازمان ملل که بدواً توسط بریتانیا، آمریکا و شوروی امضا شده چیست؟ چون معاهده‌ی فضایی بیشتر شبیه پارودی یک معاهده است تا یک معاهده‌ی واقعی. واقعاً بجز در راهنمای مجانی مسافران کهکشانی و فیوچراما کدام آدمی ممکن است معاهده‌ای در باب فضا بنویسد و بعد اسمش را بگذارد «معاهده‌ی فضایی»! اسم کامل این معاهده در واقع Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies یا «معاهده‌ی اصول نظارت بر فعالیت‌های دولت‌ها در کشف و استفاده از فضا، از جمله ماه و دیگر اجرام سماوی» است که به نظرم همانقدر خنده‌دار است که «معاهده‌ی فضایی» ولی این معاهده کلاً بیشتر یک جا‌گرم‌کن است تا یک معاهده‌ی واقعی. مثلاً معاهده‌ای که قوانین نظارت بر دریا و فعالیت‌های کشورها در آب‌های مشترک جهان را سامان می‌دهد، بسیار دقیق است و صدها بند و تبصره دارد. معاهده‌ی فضایی تنها ۱۷ بند کلی دارد. مسئله‌ی اصلی این معاهده این است که اتفاقی مشابه زمین‌خواری نیمه‌ی اول قرن پیشین رخ ندهد. و البته که این معاهده در عنفوان و کودکانگی تکنولوژی سفر فضایی امضا می‌شود و هنوز «معاهده‌ی فضایی» زنگ خنده‌داری ندارد و بیشتر در راستای همان تصویر باحال و خفن از سفر به فضاست.

در زمانی که این معاهده امضا می‌شود بشر هنوز به سفر فضایی زیادی خوش‌بین است و تصور می‌کند مثلاً تا ۱۰ سال دیگر قرار است پایگاه‌های زمین در اورانوس هوا شوند. اتفاقی که با رکود‌های اقتصادی پیاپی پس از جنگ‌های نیابتی دوران سرد و فروخفتن مسابقه‌ی تسلیحاتی، کم‌کم به فراموشی سپرده می‌شود. ولی حالا با جمع شدن سرمایه در دست شرکت‌های خصوصی با رئسایی که یحتمل در جوانی سای‌فای‌خوان بوده‌اند، دوباره شعله‌ی سفر و اکتشاف و بهره‌برداری از فضا جان می‌گیرد.

به نظر می‌رسد وقت آن است که یک بار دیگر به معاهده‌ی ۱۷ بندی فضایی برگردیم و آن را بررسی کنیم و یک جاهایی را با توجه به چشم‌انداز ان‌جی‌او‌ها که حالا با لابی‌های قدرتمند، حکومت‌ها و قانون‌گذاران و سیاست‌مداران را متأثر می‌کنند، تغییر دهیم. واقعیت این است که اگر اسپیس‌اکس بخواهد دست به حفاری در ماه بزند، تنها چیزی که بر سر راهش است، همین معاهده است که در بند اولش آمده، اکتشاف و بهره‌برداری از فضا باید به نفع تمامی ملت‌ها فارغ از وضعیت تکنولوژیک و سیاسی و مالی‌شان باشد. ولی البته کمی جلوتر در همان بند(یا بند بعدی… اصلاً رونوشتش را می‌توانید کمی پایین‌تر بخوانید) آمده که هیچ کشوری نمی‌تواند ادعای مالکیت بر جایی از فضا را داشته باشد. در بخش دیگر هم آماده که دولت‌ها وظیفه دارند بر ان‌جی‌اوهای فضایی واقع در کشورشان نظارت کنند. این بخش از معاهده همان پنجاه سال پیش هم با مخالفت نیم‌بند شوروی روبه‌رو شد. شوروی معتقد بود که بخش فعالیت گرو‌ه‌های غیر دولتی(ان‌جی‌او‌ها) باید کلاً از معاهده حذف شود. ولی آمریکا اعتراض کرد و گفت ما یک اقتصاد آزاد هستیم. در نهایت آمریکا مجبور شد بپذیرد که دولت‌ها موظف به کنترل بخش غیر دولتی‌شان در راستای مصوبات این معاهده هستند. جالب اینجاست که در سال ۲۰۱۵ کنگره‌ی آمریکا قانونی را به تصویب در می‌آورد که به شهروندان آمریکایی اجازه می‌دهد در اکتشافات تجاری فضا، هر چیزی پیدا می‌کنند را توی جیب خودشان بگذارند. البته از همین حالا هم این مصوب کنگره‌ی آمریکا در بین حقوقدانان فضایی(گونه‌ای از حقوق‌دانان که پوست سبزرنگ دارند) به خصوص شاخه‌ی اروپاییشان، مشاجره‌ای برپا کرده‌است. همینجا می‌توانید بخوانید. قضاوت با شما. بالاخره این آمریکا‌یی‌ها سر گورباچُف را پنجاه سال بعد کلاه گذاشتند یا نه؟

قطعنامه‌ی اتخاذشده توسط مجمع عمومی

2222 (XXI). پیمان اصول نظارت بر فعالیت کشورها پیرامون اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، و استفاده از آن‌ها

مجمع عمومی،

پس از بررسی گزارش اعلام‌شده توسط کمیته پیرامون استفاده‌ی صلح‌آمیز از فضای خارج از جو زمین که فعالیت‌های کمیته را در سال 1966 پوشش می‌دهد، به‌ویژه کارهای انجام‌شده توسط کمیته‌های فرعی حقوقی طی پنجمین جلسه‌ی کمیته که از 12 جولای تا 4 آگوست در ژنو و از 12 سپتامبر تا 16 سپتامبر در نیویورک برگزار شد،

با توجه به نتیجه‌گیری‌های انجام‌شده از طریق رایزنی‌های متعاقب بین کشورهای عضو سازمان ملل،

با تأکید دوباره روی اهمیت همکاری بین‌المللی در حوزه‌ی فعالیت‌های مرتبط با اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، و استفاده از آن‌ها، و اهمیت وضع قوانین مربوط به این حوزه‌ی جدید فعالیت انسانی،

1. پیمان اصول نظارت بر فعالیت کشورها پیرامون اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، و استفاده از آن‌ها را ارج می‌نهد، پیمانی که متن آن به قطعنامه‌ی پیش‌رو ضمیمه شده است.
2. از دولت‌های امین[1] تقاضا می‌کند در زودترین موعد ممکن پیمان را برای امضا و تصویب شدن در دسترس اشخاص مربوطه قرار دهند.
3. امیدواری خود را برای تبعیت همگانی از این پیمان بیان می‌کند.
4. از کمیته‌ی استفاده‌ی صلح‌آمیز از فضای خارج از جو زمین تقاضا می‌کند:

الف) به فعالیت روی وضع توافق‌نامه‌ای پیرامون مسئولیت خسارات واردشده از طریق پرتاب اشیاء به فضای خارج از جو زمین و توافق‌نامه‌ای پیرامون یاری‌رسانی به فضانوردان و وسایل‌نقلیه‌ی فضایی و فراهم کردن شرایط بازگشتشان، که جزو وظایف کمیته است، ادامه دهد.

ب) در عین حال مطالعاتی را پیرامون سؤالات مربوط به تعریف و توصیف فضای خارج از جو زمین و استفاده از فضای خارج از جو زمین و اجرام آسمانی، من‌جمله معانی ضمنی متعدد عبارت «ارتباطات فضایی»، آغاز نماید.

ج) پیشرفت حاصل‌شده از فعالیت‌های خود را در بیست‌ودومین نشست برگزارشده توسط کمیته به مجمع عمومی اعلام کند.

1499مین نشست سیاره‌ای،

19 دسامبر 1966

---

---

الحاقیه

پیمان اصول نظارت بر فعالیت کشورها پیرامون اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، و استفاده از آن‌ها

کشورهای هم‌پیمان،

با الهام از آینده‌ی درخشانی که در نتیجه‌ی ورود انسان به فضای خارج از جو زمین میسر شده است،

با به رسمیت شناختن علاقه‌ی مشترک کل بشریت به پیشرفت اکتشاف فضای خارج از جو زمین و استفاده از آن برای اهداف صلح‌آمیز،

با باور به این‌که اکتشاف فضای خارج از جو زمین و استفاده از آن باید به قصد نفع رساندن به تمام انسان‌های کره‌ی زمین، فارغ از سطح اقتصادی و علمی‌شان، انجام شود،

با تمایل به شرکت در همکاری و همیاری همه‌جانبه‌ی بین‌المللی در زمینه‌های علمی و همچنین حقوقی اکتشاف فضای خارج از جو زمین و استفاده از آن برای اهداف صلح‌آمیز،

با باور به این‌که این همکاری به افزایش درک متقابل و تقویت روابط دوستانه بین کشورها و مردمشان کمک خواهد کرد،

با یادآوری پیمان 1962 (XVIII) با عنوان «اظهارنامه‌ی اصول حقوقی نظارت بر فعالیت کشورها پیرامون اکتشاف فضای خارج از جو زمین و استفاده از آن» که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 13 دسامبر 1963 بدون رای مخالف آن را پذیرفت،

با یادآوری پیمان 1884 (XVIII) که طبق مفاد آن، هیچ کشوری نباید اطراف جو زمین شیئی را به پرواز دربیاورد که حاوی سلاح هسته‌ای یا هرگونه سلاح کشتارجمعی دیگر باشد یا این سلاح‌ها را در اجرام آسمانی نصب کند، پیمانی که مجمع عمومی سازمان ملل متحد در 17 اکتبر 1963 بدون رای مخالف آن را پذیرفت.

با در نظر گرفتن قطعنامه‌ی 110 (II) مجمع عمومی سازمان ملل متحد، به تاریخ 3 نوامبر 1947، که هرگونه تبلیغات سیاسی را که تهدید صلح، شکستن صلح یا دعوت به جنگ تعبیر شود، محکوم می‌کرد، و با علم بر این‌که قطعنامه‌ی مذکور به فضای خارج از جو زمین نیز قابل تعمیم است،

با اطمینان از این‌که پیمان اصول نظارت بر فعالیت کشورها پیرامون اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، و استفاده از آن‌ها، دستیابی به اهداف و اصول ثبت‌شده در منشور سازمان ملل را هرچه بیشتر میسر خواهد کرد،

با آنچه در ادامه ذکر شده، اعلام موافقت کرده‌اند:

بند 1

اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، و استفاده از آن‌ها باید به قصد نفع رساندن به تمام انسان‌های کره‌ی زمین، فارغ از سطح اقتصادی و علمی‌شان انجام شود، و باید بخشی از دارایی تمام بشریت به حساب آید.

فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، باید بدون هیچ‌گونه تبعیضی، با استناد بر برابری همگانی و مطابق با قوانین بین‌المللی، برای اکتشاف همگان آزاد باشند و نباید برای دسترسی به هیچ‌کدام از اجرام آسمانی محدودیتی در نظر گرفته شود.

نباید برای انجام پژوهش‌های علمی روی فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، محدودیتی در نظر گرفته شود و کشورها موظفند برای به سرانجام رساندن چنین پژوهش‌هایی همکاری بین‌المللی را ترویج دهند.

بند 2

هیچ کشور مستقلی حق ندارد فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی را  با هدف استفاده یا اشغال، یا هر هدف دیگری، تصاحب کند.

بند 3

کشورهای هم‌پیمان باید مطابق با قوانین بین‌المللی، من‌جمله منشور سازمان‌ملل، و در راستای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی و ترویج همکاری و درک متقابل بین‌المللی به اکتشاف فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی بپردازند.

بند 4

کشورهای هم‌پیمان نباید در اطراف جو زمین شیئی را به پرواز دربیاورند که حاوی سلاح هسته‌ای یا هرگونه سلاح کشتارجمعی دیگر باشد یا این سلاح‌ها را در اجرام آسمانی نصب کنند یا به هر طریقی این سلاح‌ها را به فضای خارج از جو زمین منتقل کنند.

کشورهای هم‌پیمان باید فقط در راستای اهداف صلح‌آمیز از ماه و باقی اجرام آسمانی استفاده کنند. راه‌اندازی پایگاه‌ها، تاسیسات و استحکامات نظامی، تست کردن هرگونه سلاح یا انجام دادن مانورهای نظامی روی اجرام آسمانی ممنوع است. استفاده از پرسنل نظامی برای پژوهش‌های علمی یا اهداف صلح‌آمیز دیگر ممنوع نیست. استفاده از هرگونه تجهیزات یا تشکیلات که برای اکتشاف ماه یا باقی اجرام آسمانی ضروری هستند، ممنوع نیست.

بند 5

کشورهای هم‌پیمان باید فضانوردان را نمایندگان بشریت در فضای خارج از جو زمین در نظر بگیرند و در صورت بروز هرگونه حادثه، مشکل یا پیش آمدن شرایط فرود اضطراری داخل مرز کشوری هم‌پیمان یا آب‌های آزاد باید تمام کمک‌های لازم را به آن‌ها برسانند. وقتی فضانوردان فرود آمدند، باید با رعایت شرایط ایمنی و بدون معطلی به کشوری که سفینه‌یشان از آن صادر شده برگردانده شوند.

به هنگام انجام فعالیت در فضای خارج از جو زمین و باقی اجرام آسمانی، فضانوردان یکی از کشورهای پیمان باید به فضانوردان کشورهای هم‌پیمان دیگر تمام کمک‌های لازم را برسانند.

کشورهای هم‌پیمان، در صورت کشف هرگونه پدیده‌ی نامعمول در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی که ممکن است به سلامتی یا حیات فضانوردان آسیب بزند، باید بلافاصله کشورهای هم‌پیمان دیگر یا دبیر کل سازمان ملل را در جریان بگذارند.

بند 6

کشورهای هم‌پیمان در قبال تمام فعالیت‌های ملی انجام‌شده در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی مسئول هستند، خواه این فعالیت‌ها به نمایندگی از سازمان‌های دولتی انجام شده باشند، خواه سازمان‌های غیردولتی. همچنین کشورهای هم‌پیمان مسئولند از انجام شدن فعالیت‌های ملی در چارچوب بندهای ذکرشده در پیمان در پیش رو اطمینان حاصل کنند. فعالیت‌های سازمان‌های غیردولتی در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی نیازمند اجازه‌ی رسمی و نظارت دائم از جانب کشور هم‌پیمان مربوطه است. هنگامی که سازمانی بین‌المللی فعالیتی در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی انجام دهد، مسئولیت نظارت بر مطابقت آن با بندهای ذکرشده در پیمان در پیش رو بر عهده‌ی سازمان بین‌المللی و کشورهای هم‌پیمانی که در آن سازمان فعالیت دارند، خواهد بود.

بند 7

هر کشور هم‌پیمانی که شیئی را به فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی پرتاب کند یا دریافت‌کننده‌ی شیء پرتاب‌شده باشد، و هر کشور هم‌پیمانی که شیء مذکور از داخل مرز یا توسط تجهیزات آن پرتاب شده باشد، مسئول  هرگونه خسارت احتمالی به کشورهای هم‌پیمان دیگر یا هر شخصیت حقیقی یا حقوقی یا اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن در هوا یا فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی است.

بند 8

هر کشور هم‌پیمانی که تحت نظارتش، شیئی به فضای خارج از جو زمین شلیک شده باشد، تا موقعی که شیء در فضای خارج از جو زمین باقی مانده باشد، کنترل و اختیار قانونی‌اش را روی شیء یا افراد مربوط به آن حفظ خواهد کرد. مالکیت اشیاء پرتاب شده به فضای خارج از جو زمین، من‌جمله اشیاء فرودآمده یا ساخته‌شده روی اجرام آسمانی، و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن، تحت تاثیر عواملی چون حضورشان در فضای خارج از جو زمین یا اجرام آسمانی یا از طریق بازگشتشان به زمین تغییر نخواهد کرد. اگر یک شیء یا اجزای آن در جایی فراتر از محدوده‌ی مرز کشورهای هم‌پیمان یافت شود، باید به کشور هم‌پیمان بازگردانده شود. اگر از کشور هم‌پیمان درخواست شود پیش از تحویل شی یا اجزای موردنظر مدرک مالکیت نشان دهند، آن کشور ملزوم است این درخواست را اجابت کند.

بند 9

به هنگام اکتشاف و استفاده از فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، کشورهای هم‌پیمان موظف به رعایت اصول همکاری و یاری متقابل هستند و باید تمام فعالیت‌هایشان را در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی با در نظر گرفتن منافع کشورهای هم‌پیمان دیگر انجام دهند. کشورهای هم‌پیمان باید مطالعات و پژوهش‌های خود را روی فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی طوری ترتیب دهند که از آلوده شدن آن‌ها یا ایجاد تغییرات محیطی شدید در زمین بر اثر ورود اجسام فرازمینی به آن جلوگیری شود و هرگاه لازم باشد، باید تهمیدات لازم را در راستای رسیدن به این مهم بیاندیشند. اگر کشوری هم‌پیمان با داشتن دلایل منطقی باور داشته باشد فعالیت یا آزمایش خاصی که خود آن کشور یا یکی از شهروندان آن در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی ترتیب داده باشد، با فعالیت‌های کشور هم‌پیمانی دیگر در راستای اکتشاف و استفاده‌ی صلح‌آمیز فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، تداخلی آسیب‌زننده داشته باشد، پیش از انجام دادن این فعالیت یا آزمایش باید رای‌زنی‌های بین‌المللی لازم و مناسب را انجام دهد. اگر کشوری هم‌پیمان با داشتن دلایل منطقی باور داشته باشد فعالیت یا آزمایش خاصی که یکی از کشورهای هم‌پیمان در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی ترتیب داده باشد، با فعالیت‌های در راستای اکتشاف و استفاده‌ی صلح‌آمیز فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، تداخلی آسیب‌زننده داشته باشد، می‌تواند درخواست رای‌زنی پیرامون فعالیت یا آزمایش مربوطه را داشته باشد.

بند 10

در راستای ترویج همکاری بین‌المللی برای اکتشاف و استفاده از فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی، که با اهداف این قطعنامه هم‌راستاست، کشورهای هم‌پیمان باید با در نظر گرفتن اصل برابری هرگونه درخواستی را که از جانب کشورهای هم‌پیمان دیگر مطرح می‌شود، فرصتی برای مشاهده و بررسی پرواز اجسام فضایی پرتاب‌شده توسط کشور مذکور در نظر بگیرند. ماهیت چنین فرصتی برای مشاهده و بررسی و شرایطی که این فرصت را پدید می‌آورد، با توافق بین کشورهای مربوطه تعیین خواهد شد.

بند 11

در راستای ترویج همکاری بین‌المللی برای اکتشاف و استفاده‌ی صلح‌آمیز از فضای خارج از جو زمین، کشورهای هم‌پیمانی که قصد دارند در فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی فعالیت انجام دهند، باید تعهد دهند دبیر کل سازمان ملل، عموم مردم و جامعه‌ی علمی بین‌المللی را تا جایی که امکان دارد و عملی به نظر می‌رسد، از ماهیت، نحوه‌ی انجام، مکان وقوع و نتایج حاصل‌شده از چنین فعالیت‌هایی آگاه کنند. دبیر کل سازمان ملل پس از دریافت اطلاعات مذکور، باید آماده باشد تا آن‌ها را با سرعت تمام و به طور موثری منتشر کند.

بند 12

تمامی ایستگاه‌ها، تشکیلات، تجهیزات و وسایل‌نقلیه‌ی فضایی روی ماه و باقی اجرام آسمانی باید بنا بر اصل معامله به مثل در دسترس نمایندگان کشورهای هم‌پیمان دیگر نیز قرار گیرند. این نمایندگان باید درخواست بازدید را از مدتی قبل اعلام کنند تا برای اطمینان حاصل کردن از شرایط ایمنی و جلوگیری از ایجاد تداخل با عملیات عادی انجام‌شده در مکانی که قرار است از آن بازدید شود،  رای‌زنی‌های لازم به گوش آن‌ها رسانده شود و اقدامات پیش‌گیرانه‌ی کافی در نظر گرفته شود.

بند 13

بندهای این پیمان تمامی فعالیت‌های کشورهای هم‌پیمان را در راستای اکتشاف و استفاده از فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی دربرمی‌گیرد، خواه این فعالیت‌ها را کشوری مستقل و واحد انجام دهد، خواه با همکاری کشورهای دیگر، من‌جمله مواردی که در چارچوب سازمان‌های بین‌المللی و بین‌دولتی انجام شوند.

هر مشکل عملی‌ای که در رابطه با با فعالیت‌های انجام‌شده توسط سازمان‌های بین‌المللی و بین‌دولتی در راستای اکتشاف و استفاده از فضای خارج از جو زمین، من‌جمله ماه و باقی اجرام آسمانی ایجاد شود، باید توسط کشورهای هم‌پیمان حل شود، یا از طریق مراجعه به سازمان بین‌المللی مربوطه یا مراجعه به یک یا چند کشور هم‌پیمان که عضو سازمان مذکور است.

بند 14

1. تمامی کشورها، در صورت تمایل به امضای این پیمان، باید به آن دسترسی داشته باشند. طبق پاراگراف 3، هر کشوری که این پیمان را پیش از به مرحله‌ی اجرا در آمدن آن امضا نکند، آزاد است هر موقع دیگری این کار را انجام دهد.
2. تمامی کشورهایی که این پیمان را امضا کرده باشند، حق تصویب آن را خواهند داشت. اسناد دال بر تصویب و اسناد دال بر الحاق حقوق در اختیار دولت پادشاهی متحد بریتانیای کبیر و ایرلند شمالی، اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده‌ی آمریکا به امانت گذاشته خواهد شد؛ بدین ترتیب این کشورها از این پس دولت‌های امین خواهند بود.
3. این پیمان پس از ایداع اسناد دال بر تصویب توسط پنج دولت، من‌جمله دولت‌هایی که در این پیمان دولت‌های امین به حساب آورده شدند، به مرحله‌ی اجرا درخواهد آمد.
4. برای کشورهایی که اسناد دال بر تصویب و اسناد دال بر الحاق حقوق‌شان پس از به مرحله‌ی اجرا درآمدن پیمان ایداع شده باشد، پیمان در تاریخ ایداع اسناد دال بر تصویب یا الحاق حقوق‌شان به مرحله‌ی اجرا درخواهد آمد.
5. دولت‌های امین باید در اولین فرصت تمام کشورهایی را که پیمان را امضا کرده و با آن موافق هستند، از تاریخ هر امضا، تاریخ ایداع هر سند دال بر تصویب یا الحاق حقوق این پیمان، تاریخ به مرحله‌ی اجرا درآمدن و اخباری از این قبیل مطلع کنند.
6. این پیمان باید مطابق با بند 102 منشور سازمان ملل توسط دولت‌های امین ثبت شود.

بند 15

کشورهای هم‌پیمان می‌توانند اصلاحاتی برای این پیمان پیشنهاد دهند. در صورتی که اکثریت کشورهای هم‌پیمان دیگر به اصلاحیه‌ی پیشنهادشده رای موافق دهند، اصلاحیه به مرحله‌ی اجرا درخواهد آمد. برای کشورهایی که رای موافق داشته باشند، اصلاحات در روز اعلام رای موافق به اجرا درخواهند آمد و برای کشورهای هم‌پیمان دیگر، در تاریخ پذیرفته شدن آن.

بند 16

کشورهای هم‌پیمان می‌توانند یک سال پس از به مرحله‌ی اجرا در آمدن پیمان، از طریق تحویل ابلاغ کتبی به کشورهای امین خروج خود را از آن اعلام کنند. این خروج یک سال پس از دریافت ابلاغ کتبی اجرا خواهد شد.

بند 17

این پیمان، که متن انگلیسی، روسی، فرانسوی، اسپانیایی و چینی آن به یک اندازه معتبر هستند، در بایگانی‌های دولت‌های امین به امانت گذاشته خواهد شد. رونوشت‌های تاییدشده‌ی پیمان توسط دولت‌های امین به دولت کشورهایی که پیمان را امضا کرده یا با آن موافق هستند، منتقل خواهد شد.

برای گواهی مراتب بالا، امضاکننده‌ی زیر، با رعایت تشریفات قانونی، این پیمان را امضا کرده است.

سه نسخه از این پیمان در شهرهای لندن، مسکو و واشنگتن موجود هستند؛ به تاریخ بیست‌و‌هفتم ژانویه‌ی یک‌هزار‌و‌نهصد‌و‌شصت‌و‌هفت میلادی.

این معاهده البته جاهای مثبتی هم دارد. مثلاً این که هیچ کشوری نمی‌تواند در فضا، در مدار زمین یا روی یکی از اجرام سماوی(سیاره‌ها، سیارک‌ها، پایگاه‌های فضایی و الخ) موشک هسته‌ای یا هر نوع سلاح کشتار جمعی دیگری، سوار کند. این موضوع به خصوص مورد توجه کشورهای درگیر جنگ سرد یعنی آمریکا و شوروی بود. با آغاز سفرهای فضایی، جبهه‌ی جدیدی رو به دو کشور باز می‌شد که حالا ممکن بود به فکر مسلح کردنش بیفتند. ولی هیچ یک از دو طرف علاقه‌ای به این قضیه نداشتند. شاید چون هنوز مسلح کردن فضا، امن و کم‌هزینه نبود.

نه این که فضا همین حالا هم نظامی نشده باشد و بخشی از جبهه‌های جنگ نباشد. هزاران ماهواره در فضا وجود دارد که در کار نظارت و کسب اطلاعات و جاسوسی و عکس‌برداری نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرند. بخشی از مکانسیم جنگ‌افروزی وابسته به فضاست و نظام‌های جنگ‌آوری و ماشین‌های جنگی، بدون وجود ماهواره‌ها، پنجاه سالی به عقب برگشت می‌کنند.

مهم‌ترین بخش معاهده که برای دانشمندان، خصوصاً زیست‌شناسان فضایی(گونه‌ای از زیست‌شناسان که برای جابه‌جایی از بشقاب‌پرنده استفاده می‌کنند) اهمیت بیشتری دارد، پروتوکل‌های مربوط به تمیز کردن سفینه‌هاییست که به فضا می‌روند. بر اساس معاهده‌ی فضایی، کشورهای امضاکننده نباید فضا را آلوده کنند. چون اگر قرار باشد که بخشی از مریخ با حیات زمینی آلوده شود، امکان کشف حیات واقعی مریخی را مختل می‌کند. یا لااقل نمی‌توان مطمئن بود کدام بخش از حیات واقعاً در خارج از زمین شکل گرفته است. این پروتوکل‌ها در ضمن شامل نحوه‌ی رفتار با نمونه‌های حیاتی که فضانوردان و کاشفان با خود به زمین می‌آورند هم می‌شود. مبادا نوعی ویروس یا باکتری یا انواع حیاتی دیگر به زمین بیایند که سیستم‌های ایمنی ما برای مقابله با آن‌ها آماده نباشند.

زمین‌گون‌سازی موقوف!

معاهده‌ی حفاظت سیاره‌ای حاصل یکی از بنیادی‌ترین سوال‌های بشر است. بالاخره در جهان تنهاییم یا آدم‌فضایی‌ها هم یک جایی آن بیرون منتظر ما هستند؟ دهه‌ی ۱۹۵۰ آن‌هایی که میل به کشف فضا داشتند متوجه شدند که اگر قرار باشد خیلی پسرخاله‌ای فضا را کشف کنیم، ممکن است حیات زمین را در سایر نقاط منظومه‌ی شمسی نشر دهیم که این موضوع باعث می‌شود آلودگی حیاتی رخ دهد و اگر هم حیاتی در سیارات دیگر وجود داشته باشد، از کجا معلوم بشود مستقلاً تشخیصش داد. البته اگر می‌خواهید به ماه یا کمربند سیارکی بروید این قوانین آن‌قدر هم سفت و سخت نیستند. ولی مریخ و قمر اروپا، داستان دیگری دارند.

همین ماجرا در مورد مهاجرت گونه‌های زیستی روی زمین هم اتفاق افتاده. مثلاً شما اجازه ندارید به اکوسیستم‌های ناپایداری مثل هاوایی و استرالیا، گونه‌های زیستی غیر بومی را وارد کنید. اتفاقی که خیلی وقت‌ها در اکتشافات اولیه‌ی قاره‌های دیگر می‌افتاد. خیلی وقت‌ها گربه‌ها و سگ‌ها و موش‌هایی که با دریانوردان به قاره‌های دیگر می‌رفتند، چرخه‌های غذایی را به ترتیبی متأثر می‌کردند که اکوسیستم یک قاره برای همیشه عوض می‌شد. یا مثلاً اگر در دریاچه‌ای گونه‌های زیستی غیر بومی وارد می‌کنید، می‌توانید مطمئن باشید که اکوسیستم دریاچه برای همیشه متحول خواهد شد و این تغییر تقریباً برگشت‌ناپذیر خواهد بود.

ایده این است که ما می‌خواهیم حیات را در مریخ و اروپا کشف کنیم، ولی اگر نایل به کشف حیات نشویم چه؟ همچنان اجازه‌ی زمینی‌سازی مریخ را نخواهیم داشت به این امید که شاید حیات یک‌جایی ته آن دره‌ها منتظر ما باشد؟ باید دید تا کی می‌توانیم این معاهده را همینقدر جنتلمنانه حفظ کنیم. همین چند وقت پیش مریخ‌نورد کیوراسِتی(کنجکاوی) به مریخ رفت و قبل از رفتن هم حسابی تمیز و استریل شد ولی بعد از این که برگشت با خودش کلی میکرواورگانیسم آورده بود که مشخصاً منشأ زمینی داشتند.

حالا فرض کنید قرار است در ایالات متحده یک موشک به فضا بفرستید مجوزهای لازم را باید از کدام اداره بگیرید؟ از این جهت می‌گویم ایالات متحده که الان شرکت‌های فرستادن موشک به فضای خصوصی، اکثراً در آمریکا هستند و اگر جای دیگری برنامه‌ی غیر دولتی فضانوردی دارد، لااقل من از آن بی‌اطلاعم و اگر یحتمل مایل به ایجاد چنین برنامه‌ای هستید پیشنهاد می‌کنم این مقاله را بخوانید که دقیق توضیح داده چطور می‌توانید این کار را بکنید. عمرتان دراز و پُر یا همان Live long and prosper. دو اداره‌ی اصلی وجود دارند که فرستادن موشک به فضا را کنترل می‌کنند. اولاً The Federal Aviation Administration یا اداره‌ی نظارت هوایی فدرال که اجازه‌نامه‌ی رسمی پرتاب موشک به فضا صادر می‌کند. در حال حاضر این اداره طمطراق بسیاری دارد ولی زمانی را تصور کنید روزی ۱۰هزارتا موشک به فضا پرتاب می‌شود و اداره‌ی مزبور یک سری آفیس پراکنده در سطح شهر است که اندروید‌های خسته با مهر دولتی تویش منتظرند تا برگه‌ی شما را مهر کنند.

اداره‌ی دومی که پرتاب موشک به فضا را کنترل می‌کند، Federal Communications Commission یا کمیسیون فدرال ارتباطات است. این اداره فرکانس‌هایی که ماهواره‌ها اجازه دارند در آن ترانسمیت اطلاعات داشته باشند را مشخص می‌کند. بدین‌ ترتیب مثلاً موبایل شما و ماهواره‌های تلویزیونی و ماشین‌های نظامی، دچار اختلال و نویز نمی‌شوند.

اما هرچه می‌گذرد تعداد این شرکت‌هایی که مایلند در فضا حفاری کنند یا ایستگاه خصوصی فضایی بزنند بیشتر می‌شود و هنوز قانونی وجود ندارد که فعالیت چنین شرکت‌هایی را کنترل کند. آن‌چه مسلم است بهترین راه اکتشاف و بهره‌برداری از فضا این است که به صورت دموکراتیک یک امپراطور برای کره‌ی زمین انتخاب کنیم و کلاً ایده‌ی کشور را بی‌خیال بشویم و به صورت نیرویی متحد یک سری ابر سرباز به فضا بفرستیم و امیدوار باشیم که امپراطور به واسطه‌ی خیانت هوراس از کار نیفتد.

این بود معاهده‌ی فضایی و امیدوارم از خواندنش لذت ببرید و به بعضی کلیشه‌های رترو فیوچریستیک داخل بندهایش لبخند بزنید. ولی تصور کنید که ایالات متحده بخواهد نیروی فضایی‌اش را با احتساب این معاهده تشکیل بدهد. حالا چه باید کرد؟ به خصوص که بیشتر نیروهای نظامی مستقل از ارتش، در گذشته‌ی دور به وجود آمده‌اند و از نظر قانونی دقیقاً مشخص نیست که با خطاب سگانه‌ی جنرال دانفورد برو بگیرش پسر آفرین، آیا نیروی فضایی تشکیل می‌شود یا نه؟

در سال ۲۰۰۰ دونالد رامسفلد تحت لوای بازسازی و بازآرایی نیروهای ارتش، لایه‌های پیشنهادی خود را به کنگره فرستاد تا شاید گشایشی رخ دهد و نیروی فضایی تشکیل شود. اما یازده سپتامبر اتفاق افتاد و این قضیه به فراموشی سپرده شد. در طی سالیان گذشته یکی از طرفداران تشکیل نیروی فضایی، جیم کوپر، نماینده‌ی کنگره‌ی اهل تنسی بوده است(به قول آمریکایی‌ها دموکرات جنوبی، هر چند تنسی بیشتر توی کمربند زنگار واقع شده تا جنوب آمریکا). جیم معتقد است که با توجه به اهمیت فضا، نیروهای مسلح حق مطلب را نسبت به فضا به جا نیاورده‌اند. در حال حاضر مسئولیت انتظامات فضا به عده‌ی U.S. Air Force Space Command یا فرماندهی فضایی نیروی هوایی ایالات متحده است.

زندگی در مریخ: چیزهایی که بهشان فکر نکرده بودید

روند طولانی و فرسایشی جدایی نیروی هوایی از ارتش از آغاز جنگ جهانی اول تا حدود چهل سال بعد ادامه داشته. بعد از پایان جنگ جهانی اول خلبان‌ها معتقد بودند که این ارتشی‌های بی‌سواد اصلاً چه می‌فهمند خلبان چکار می‌کند و فایده‌اش چیست و چرا نمی‌شود خلبان را با همان محافظه‌کاری لوبیا‌خورهای(همان آش‌خور خودمان منتها آش در آمریکا هنوز اختراع نشده) ارتشی فرستاد عملیات جنگی. خلاصه خلبان‌های با لهجه‌ی چسان‌فیسانی فیلم‌های نولان را تصور کنید که دارند به سیاستمداران اعتراض می‌کنند. و البته که سیاستمداران هم از ۱۹۲۶ تا ۱۹۳۳، دقیقاً ۲۹ لایحه به کنگره فرستادند که همگی رد شدند. تا این که بعد از جنگ دوم و نقش پراهمیتی که نیروی هوایی در پیروزی آمریکا (و روسیه و بریتانیا که البته بریتانیا نیروی هوایی خاصی هم نداشت) داشت، هری ترومن قانون جدیدی را به امضا رساند(که توسط کنگره هم تأیید شده بود) که طی آن ارتش و نیروی هوایی عملاً دو واحد مستقل از نیروهای مسلح شدند.

در نهایت امروز هم اگر قرار باشد نیروی جدیدی به نیروهای پنج‌گانه‌ی نظامی آمریکا اضافه شود، نیاز است که کنگره این موضوع را تصویب کند. البته آن لایحه‌های پیشنهادی که جیم کوپر و رفقایش به کنگره فرستادند هنوز وجود دارد و طرفدارانش هم امید تازه‌ای دارند که با وجود ترامپ به نیروی فضایی‌شان برسند. ولی خود پنتاگون معتقد است که حالا چه کاری است، چرا اینقدر دفتربازی را پیچیده‌تر کنیم؟ می‌دانید ایجاد یک نیروی جدید چقدر هزینه دارد؟ از انتخاب رنگ یونیفورم‌ها(که معتقدم باید قرمز و سیاه باشد که آدم را یاد Blood Raven‌های وارهمر بیندازد) گرفته تا سربرگ کاغذهای اداری تا آرم مخصوص و استخدام یک نیروی کاری قابل توجه. و هر قدر که طرفداران تشکیل نیروی فضایی بیشتر به کنگره و پنتاگون فشار می‌آورند، آن‌ها هم بیشتر خودشان را عقب می‌کشند و کلاً از باز کردن بحث سر باز می‌زنند.

ولی واقعیت؟ راستش همین صد سال پیش فکرش را هم نمی‌کردیم که بشود در هوای بالای سر جنگ راه انداخت. ولی هواپیماهای جنگ اول خلاف این موضوع را ثابت کردند. همین الان هم دور زمین پر از ماهواره است و عجیب نیست که تا هفتاد سال دیگر کمربند ماهواره‌های دور زمین تبدیل به جبهه‌ی جنگ شود و سربازهای نیروی فضایی با جت‌های کوچک فشار قوی هوا، در حال مانور دادن بین ماهواره‌ها و شلیک کردن به هم باشند. موضوع این است که چقدر واقع‌گرایانه است برتری نظامی خورد را در جایی مثل فضا ثابت کنیم؟ تصور کنید کشوری مثل روسیه یا آمریکا، نیروی فضایی خودش را دارد(البته یحتمل این دو کشور تا ده سال دیگر وجود ندارند و همه داریم برای امپراطور ژی ‌جین‌پینگ معروف به امپراطور وینی‌دپوی اول هورا می‌کشیم) و با کشوری درگیر است که نیروی فضایی ندارد ولی ماهواره‌ی نظامی در مدار زمین دارد. واضح است که خیلی راحت‌تر است با نیرویی که قبلاً در مدار زمین مستقر شده ماهواره‌های دشمن را نابود کرد تا با فرستادن موشک و منفجر کردنشان. البته مطمئن نیستم چون سواد درست و حسابی در این مورد ندارم و بیشتر سواد گیمری و بصری‌اش را دارم. ولی اگر تصورم غلط است می‌توانید تصحیحش کنید.

قدر مسلم این که چشم‌انداز زمینی که فضا را کشف می‌کند یا زمینی که بخشی از فضا را به خود انکس می‌کند تا در مدارهای مختلف و در فواصلی مشخص، بلوک‌های تجاری یا صنعتی و مسکونی بسازد، با چشم‌انداز زمینی که تماماً درون خود منفجر می‌شود و به درون ماتریکس پناه می‌برد به طور کامل فرق دارد. این که ترامپ برای پرت کردن حواس مردم از مسائل مهاجرتی در مرز جنوبی کشورش این کار را کرده یا واقعاً قصدش این است که نیروی فضایی را تشکیل دهد به کنار، به هر حال عجیب نیست به زودی شاهد مسکونی شدن طبقاتی از فضا باشیم و هر جا آدم هست، جنگ هم هست و شاید برای همین است که در همه‌ی فیلم‌ها، آدم‌فضایی‌ها با آمریکایی‌ها برخورد می‌کنند. چون کلاً خیلی دوست دارند زودتر از بقیه به فضا بروند.

منابع: + +

[1]  دولت امین یا Depositary دولت یا سازمان بین‌المللی‌ای است که بر طبق یک پیمان وظیفه دارد هر نوع تفاهم را در رابطه با پیمان دریافت و منتشر نماید و سایر خدمات اداری تعیین‌شده به‌وسیله‌ی پیمان را انجام دهد (منبع: Thematic Dictionary of Scientific Terms)

سفید کاغذی

جدیدترین شماره کاغذی سفید را بخرید

شماره ۳: پری‌زدگی

خرید این شماره